« Écrire les camps » en Arménie soviétique : Barbelés en fleurs de Gourguen Mahari

Auteurs

  • Valentina Calzolari

DOI :

https://doi.org/10.5077/journals/connexe.2022.e1040

Mots-clés :

Mahari, Arménie soviétique, goulag, censure, littérature de témoignage

Résumé

Gourguen Mahari (1903–1969) est l’un des écrivains les plus marquants de la littérature de l’Arménie soviétique. Dans sa jeunesse, il participa activement aux mouvements intellectuels de la capitale, brièvement présentés dans ce travail, avant de tomber en disgrâce, en 1936, et d’être déporté dans les camps du Goulag, d’où il ne put rentrer qu’après la mort de Staline. Cet article porte sur Barbelés en fleurs, une œuvre écrite en 1965 et issue des longues années passées par l’écrivain dans les camps. Censurée en Arménie soviétique, elle fut publiée pour la première fois en diaspora (Beyrouth et Paris), en 1971–1973, et seulement en 1988 en Arménie, dans le contexte de la perestroïka. Cet article analyse les plans narratifs de Barbelés en fleurs et les procédés d’écriture employés par Mahari en les comparant avec les choix d’écriture adoptés par d’autres écrivains, non arméniens, pour « écrire les camps ». Une lecture croisée avec une deuxième œuvre majeure de Mahari, Vergers en feu, sur l’autodéfense de la ville de Van en 1915, s’est révélée fondamentale. Dans les deux ouvrages, l’auteur fait recours au dialogisme et à la réfraction pour faire entendre une pluralité de voix et de perspectives. L’article rappelle aussi quelques aspects des interdictions qui ont frappé la littérature arméno-soviétique, non seulement au nom de l’idéologie du Parti, mais aussi du discours officiel arménien sur l’histoire de la libération des Arméniens de l’Empire ottoman. La censure arménienne ne pardonna pas à Mahari d’avoir montré le mouvement révolutionnaire arménien, dans Vergers en feu, sous l’angle de la déshéroïsation et de la désacralisation.

Références

Applebaum, Anne. 2005. Goulag. Une histoire. Paris : Gallimard.

Aunoble, Éric. 2002. « Culture prolétarienne ». In Dictionnaire des utopies, eds. M.R. Riot-Sarcey, T. Bouchet, et A. Picon, 71–73. Paris : Larousse (rééditions : 2006 et 2008).

Bakhtine, Mikhail. 1970 (1963). La poétique de Dostoïevski. Paris : Seuil.

Beledian, Krikor. 2006. « Désastres conjugués ». Revue des deux mondes 10–11 : 138–149.

Bres, Laurence. 2008. « Réfractions : polyphonie et dialogisme, deux exemples de reconfigurations théoriques dans les sciences du langage francophones ». Slavica Occitania, Association Slavica Occitania 25 : 238–251.

Jurgenson, Luba. 2003. L’expérience concentrationnaire est-elle indicible ? Monaco : Éditions du Rocher.

Jurgenson, Luba, et Werth, Nicolas. 2018. Le Goulag. Paris : Robert Laffont.

Kristeva, Julia. 1967. « Bakhtine, le mot, le dialogue, le roman ». Critique 239 : 434–443.

Kristeva, Julia. 1970. « Une poétique ruinée », préface pour Bakhtine, Mikhail. La poétique de Dostoïevski, 5–29. Paris : Seuil.

Mahari, Antonina. 2008. My Odyssey. From the Green Fields of Lithuania, through Exile in Siberia, to a New Life in Armenia. Boston : AIWA Press (traduction anglaise de l’original russe : Mahari, Antonina. 2003. моя одиссея. Erevan : Union des Écrivains Arméniens).

Mahari, Gourguen. 1990. Barbelés en fleurs. Paris : Messidor (traduction française par Pierre Ter-Sarkissian de l’original arménien : Մահարի, Գուրգէն. Ծաղկաց փշալարեր [Les barbelés en fleurs], sans indication de l’édition utilisée.

Mally, Lynn. 1990. Culture of the Future : The Proletkult Movement in Revolutionary Russia. Berkeley : University of California Press.

Mouradian, Elisabeth. 2015. Survivre en poésie dans un régime totalitaire : Yéghiché Tcharents, 1933–1937 (pour une tentative de traduction). Thèse de doctorat inédite, Université Sorbonne Paris Cité.

Nalbandian, Louise. 1967. The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century. Berkeley : University of California Press.

Nichanian, Marc, eds., with the collaboration of Matiossian, Vartan. 2003. Yeghishe Charents: Poet of the Revolution. Costa Mesa : Mazda.

Nichanian, Marc. 2006. Entre l’art et le témoignage. Littératures arméniennes au XXe siècle, vol. 1 : La révolution nationale. Genève : MētisPresses.

Nivat, Georges, eds. 1974. « La nation “zek” ». In Sur Soljenitsyne, 50–81. Lausanne : L’Âge d’homme.

Parrau, Alain. 1995. Écrire les camps. Paris : Belin.

Ter Minassian, Anahide, eds. 2015. « Van (1915) ». In L’échiquier arménien entre guerres et révolutions. 1878–1920, 123–149. Paris : Karthala.

Todorov, Tzvetan. 1981. Mikhaïl Bakhtine. Le principe dialogique. Paris : Seuil.

Werth, Nicolas, et Blum, Alain. 2010. « La grande terreur des années 1937–1938. Un profond renouveau historiographique ». Vingtième Siècle. Revue d’histoire 107(3) : 3–19.

Աճեմյան, Գրիգոր, eds. 2018b. « Ակամա պատասխան » [Réponse malgré moi]. In Մահարիական, eds. Գրիգոր Աճեմյան, 507–518 (première parution dans Haratch [En avant], 19, 2 avril 2000).

Աճեմյան, Գրիգոր, eds. 2018c. « Գրիգոր Աճէմեանի սպանությունը » [L’assassinat de Krikor Adjémean]. In Մահարիական, eds. Գրիգոր Աճեմյան, 615–634 (première parution dans Azg [Nation], suppl. Mšakoyt‘ [Culture], 4, 5 mars 2011).

Անանյան, Գառնիկ. 1994. « Դարձեալ Այրուող այգեստանների մասին » [À nouveau à propos de Vergers en feu]. Varužan [Varoujan], supplément mensuel d’Azatamart [Lutte pour la liberté], mai–juin : 319–340 (non vidi).

Անանյան, Գառնիկ. 1996. Հրապարակախոսություն եւ քննադատություն [Journalisme et critique]. Erevan : Éditions de l’Université (non vidi).

Գասպարյան, Դավիթ. 1994. Փակ դռների գաղտնիքը [Le secret des portes closes]. Erevan : Apolon (non vidi).

Գասպարյան, Դավիթ. 2013. Գուրգեն Մահարի, Կեանքը եւ ստեղծագործությունը [Gourgén Mahari, Vie et création]. Erevan : Zangak.

Մահարի, Գուրգեն, eds. 2009a. « Ինքնակենսագրական » [Autobiographie]. In Սիբիրական. (Արձակ, չափածո, նամակներ) , eds. Գուրգեն Մահարի, 27–47. Erevan : EPH (première édition : Մահարի, Գուրգեն. 1956. Երկեր [Œuvres], vol. 1. Erevan : Haypetrat, V–XIX).

Մահարի, Գուրգեն. 1956. Երիտասարդության սեմին [Au seuil de la jeunesse]. Erevan : Haypethrat.

Մահարի, Գուրգեն. 1979. Երկերի ժողովածու [Recueil d’œuvres], vol.𔇚. Erevan : Sovetakan Grogh.

Մահարի, Գուրգեն. 1986. Ծաղկաց փշալարեր [Barbelés en fleurs]. Beyrouth : Altapress  réimprimé dans Մահարի. 2009b. Սիբիրական. (Արձակ, չափածո, նամակներ) [Siberica. (Prose, poésie, lettres)], 245–421. Erevan : EPH.

Մահարի, Գուրգեն. 1988. Ծաղկաց փշալարեր [Barbelés en fleurs]. Erevan : Sovetakan Grogh.

Մահարի, Գուրգեն. 2004. Այրուող այգեստաններ. Գիտական հրատարակութիւն [Vergers en feu. Édition scientifique]. Erevan : Apolon  traduction anglaise : Mahari, Gourgen. 2007. Burning Orchards, translated by Dickran Tahta, Haig Tahta, and Hasmik Ghazaryan. Cambridge: Black Apollo Press.

Մահարի, Գուրգեն. 2009b. Սիբիրական. (Արձակ, չափածո, նամակներ) . Erevan : EPH.

Մահարի, Գուրգեն. 2013–. Երկերի լիակատար ժողովածու 15 հաորով [Recueil des œuvres complètes en 15 volumes]. Erevan : Antares.

Մահարի, Գուրգեն. 2022. Ծաղկած փշալարեր [Barbelés en fleurs]. Erevan : Antares.

Պըլտեան, Գրիգոր. 2009. Հայկական ֆուտուրիզմ [Futurisme arménien]. Erevan : Sarguis Khachents.

Ռաֆայէլեան, Կարինէ. 2016. «  Գուրգէն Մահարու Ծաղկած փշալարերը եւ ստալինեան բռնաճնշումների գեղարուեստավաւերագրական այլ պատկերներ  » [Barbelés en fleurs de Gourgen Mahari et autres tableaux littéraires et documentaires sur les répressions staliniennes], Haigazian Armenological Review 36 : 11–42.

Téléchargements

Publié en ligne

30.12.2022

Comment citer

Calzolari, Valentina. 2022. « « Écrire Les Camps » En Arménie soviétique : Barbelés En Fleurs De Gourguen Mahari ». Connexe : Les Espaces Postcommunistes En question(s) 8 (1):61-79. https://doi.org/10.5077/journals/connexe.2022.e1040.